Powstaje Dom Pamięci Obławy Augustowskiej - Instytut Pileckiego
Budujemy Dom Pamięci Obławy Augustowskiej! Upamiętniamy ofiary największej zbrodni na Polakach po II wojnie światowej.
W lipcu 1945 r., kiedy Europa Zachodnia nadal świętuje zakończenie II wojny światowej, funkcjonariusze sowieckiego państwa podejmują decyzję o przeprowadzeniu w rejonie Augustowa, Suwałk, Sejn i Lipska akcji likwidacji polskiego podziemia. Operacja ta przeszła do historii jako Obława Augustowska. Od 12 lipca jednostki sowieckiej 50. Armii o łącznej sile ponad 45 tys. żołnierzy przeczesują niewielki obszar Puszczy Augustowskiej. Zgodnie z sowieckimi instrukcjami odległość pomiędzy żołnierzami przesuwającymi się w tyralierze wynosi zaledwie 6 do 8 metrów. Wszystkie osoby podejrzane o działalność konspiracyjną lub jej wspieranie są zatrzymywane do dalszej „weryfikacji” przez znany z brutalnych metod sowiecki kontrwywiad wojskowy SMIERSZ.
W wyniku Obławy zostało zatrzymanych ponad 7 tysięcy osób, z czego 5 tysięcy po przejściu weryfikacji wypuszczono do domów. Co najmniej 592 osoby uznane za żołnierzy polskiego podziemia Sowieci zamordowali w nieznanym miejscu. Los kolejnych 900 zaginionych do dziś pozostaje niewyjaśniony – prawdopodobnie również zostali zamordowani.
Dom Turka - dawna siedziba NKWD i UB
„Dom Turka” to nazwa wybudowanej w 1900 r. kamienicy położonej w Augustowie przy ulicy 3 Maja 16. W latach 30. XX wieku mieściła się w niej między innymi znana w Augustowie cukiernia prowadzona przez bośniackiego imigranta, muzułmanina - Kamila Tiakosza, nazywanego potocznie „Turkiem”. W następstwie inwazji sowieckiej na Polskę właściciele zostali wywłaszczeni przez Sowietów, a budynek został na początku 1940 r. zajęty przez NKWD. W podziemiach zorganizowano areszt, w którym przetrzymywano i brutalnie przesłuchiwano przeciwników władzy sowieckiej. W wyniku agresji niemieckiej na ZSRR, w czerwcu 1941 r. budynek zajęły władze niemieckie. Pozostawał on w ich rękach do czasu ponownego zajęcia Augustowa przez Armię Czerwoną 24 października 1944 r. Wtedy też do budynku przy ul. 3 Maja 16 na krótko powróciło NKWD, a od stycznia 1945 r. budynek przejęli funkcjonariusze Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Augustowie. Działalność funkcjonariuszy PUBP w Augustowie w latach 1944-1956 należała do najkrwawszych w regionie. Augustowscy „ubecy” zamordowali co najmniej kilkadziesiąt osób, w tym co najmniej kilka w budynku urzędu. Najwięcej ofiar śmiertelnych przyniosły brutalne tortury, jakie stosowali w czasie przesłuchań, ale zdarzały się również samowolne egzekucje. Mroczna historia „Domu Turka” związana jest również z obławą augustowską.
Po latach kamienica stała się siedzibą straży granicznej, później właścicielem działki i zdewastowanego już budynku był prywatny przedsiębiorca, który chciał utworzyć tam galerię handlową, ale sprzeciwili się temu niektórzy mieszkańcy Augustowa, walczący o ujawnienie prawdy na temat zbrodni UB.
Badania archeologiczne
Od 2021 r. budynek jest w rękach Instytutu Pileckiego, który tworzy w nim Dom Pamięci Obławy Augustowskiej.
W pierwszej kolejności zostały tam przeprowadzone badania archeologiczne i ekspertyzy budowlane, które umożliwiły rozpoczęcie prac nad dostosowaniem budynku na potrzeby nowoczesnej placówki, łączącej funkcje naukowe, edukacyjne i kulturalne.
Na podstawie wcześniejszych analiz historycznych konserwatorzy rozpoczęli pracę nad skrupulatnym odkrywaniem poszczególnych warstw tynków i pobiał pokrywających ściany cel. Po usunięciu warstw tynków datowanych na lata 80. XX wieku udało się im dotrzeć do warstw pobiał datowanych na lata 40. i 50. XX wieku. Na ich powierzchni odkryto liczne napisy świadczące o przetrzymywaniu w piwnicach „Domu Turka” ludzi związanych z polskim podziemiem niepodległościowym. Odsłonięto m. in wyryte na ścianach kalendarze prowadzone przez więźniów, aby nie zgubić rachuby czasu, krzyż nad wejściem do jednej z cel, odręczne rysunki, imiona, nazwiska, daty, miejscowości pochodzenia zatrzymanych. Przykładowe treści już rozczytanych napisów to: „Boże ratuj mnie”, „walka o niepodległość”, „zostali aresztowani 23 września 1951” i wiele innych.
Koncepcja Domu Pamięci
Koncepcja Domu Pamięci Obławy Augustowskiej została wypracowana przez zespół złożony z architektów, architektów wnętrz, historyków i autorów wystaw¸ a główną inspiracją w tworzeniu projektu tego budynku był skraj lasu/polana. Autorom projektu zależało na stworzeniu spójnej kompozycji mającej na celu przekazanie współczesnym i przyszłym pokoleniom symboliki lasu jako schronienia, domu, a także namiastki wolności, o którą walczyli, i za którą polegli. Wizja budynku, który niesie za sobą ciężar historii, zintegrowanego z zielenią, ma na celu stworzenie miejsca pełnego symboliki odnośnie wydarzeń tamtych lat. Choć praca nad renowacją obiektu stanowi ogromne wyzwanie, zależy nam na zachowaniu możliwie jak najbardziej oryginalnej jego postaci.
Integralną częścią miejsca jest Mur Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej, będący instalacją artystyczną symbolizującą wspomniany wcześniej skraj polany otoczonej drzewami - ostatni widok, jaki Ofiary widziały przed egzekucją.
Relacja z odsłonięcia Muru Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej (kliknij).
Na parterze będzie taka sala, gdzie będziemy opowiadać o współczesności i tam planujemy pokazywać wystawy czasowe. Chcemy żeby to traumatyczne doświadczenie stało się częścią naszej historii, ale żeby wyjść z traumy w sposób ostateczny. Chcemy żeby przede wszystkim młodzi ludzie wychodzili z muzeum nie przerażeni, ale wzmocnieni tym doświadczeniem – opowiadała prof. Magdalena Gawin, dyrektor Instytutu Pileckiego.
Zakończenie prac budowlanych jest planowane na 2024 rok – wtedy też rozpocznie się produkcja i montaż wystawy stałej, będącej sercem instytucji.
Na zdjęciach stan prac remontoych na dzień 3 października 2023 r.
